Stary Targ

      Stary Targ powstał na starym terenie osadniczym, zamieszkiwanym od 2500 lat. W okolicy odnaleziono ślady pochówków z wczesnej epoki żelaza (650 - 125 p.n.e.) i z okresu rzymskiego (125 - 375 n.e.). W średniowieczu obszar ten zasiedlony był przez zachodniobałtyjskich Prusów. Wieś ta była wówczas zapewne osadą targową w związku z czym nazwano ją w 1323 roku Aldemork.

      W latach 1215 - 16 nastąpiło założenie przez biskupa misyjnego Prus Chrystiana parafii w Starym Targu. Osada ta została zniszczona prawdopodobnie w XIII w. Ponowne jej zasiedlenie, wraz z pierwszą lokacją wsi na prawie chełmińskim, przez komtura dzierzgońskiego Hermanna Schonberga, miało miejsce w latach 1271 - 1276. Znalazła się wówczas w granicach państwa krzyżackiego w komturii dzierzgońskiej.

      Pierwszy drewniany kościół stanął jednocześnie z lokacją. Pierwszą budowlą murowaną był wzniesiony w 1325 roku gotycki kościół parafialny p.w. św. Apostołów Szymona i Judy. W 1410 roku miał miejsce jednodniowy postój w pobliżu wsi wojsk polsko - litewskich zmierzających na Malbork. Z tego też czasu pochodzi po raz pierwszy użyta polska nazwa STARY TARG, wymieniona w kronice Jana Długosza.

      Wiadomość o następnym kościele murowanym, pochodzi z 1624 roku. Pozostała z niego do dzisiaj jedynie dolna część wieży do wysokości 15 m, pochodząca z około 1325 roku lub lat 1414 - 1432.

      Około 1 km na północ od wsi, w dawnym folwarku Stary Targ został zawarty 26 października 1629 roku znany z historii jako altmarski sześcioletni rozejm między Zygmuntem III a Gustawem Adolfem (dzięki pośrednictwu Francji). Na jego mocy Szwedzi zatrzymali Inflanty na północ od Dźwiny i Ekwiszty oraz porty w Prusach Książęcych, z wyjątkiem Królewca; Sztum Malbork i Iławę oddano w zarząd elektorowi brandenburskiemu.

      Podczas drugiej wojny szwedzkiej, w latach 1655 - 1660 żołnierze Karola Gustawa zniszczyli i ograbili wieś. Zniszczono i ograbiono również starotarską świątynię. Odbudowano ją wkrótce po zakończeniu wojny.

Od 1772 roku Stary Targ znalazł się w granicach Królestwa Pruskiego. W 1807 roku, podczas wojny napoleońskiej miał miejsce wielki pożar wsi, który zniszczył również górną, drewnianą część kościoła. W 1821 roku naprawiono ją, a w 1869 roku rozebrano drewnianą część i na jej miejsce wzniesiono murowaną ośmioboczną kondygnację, zakończoną ostrosłupowym dachem, wg projektu jednego z największych architektów XIX wieku, Karola Fryderyka Schinkla.

      Zachowały się nieliczne fotografie, dające jednak dość dokładne wyobrażenie o wyglądzie kościoła w tamtym czasie. Był on budowlą założoną na planie prostokąta, salową, czyli jednonawową bez wydzielonego prezbiterium. Nakrywał go wysoki, dwuspadowy dach. Od zachodu do nawy przylegała masywna wieża trzykondygnacyjna, mieszcząca w przyziemiu główne wejście do kościoła, w dwóch dolnych kondygnacjach czworoboczna, w górnej ośmioboczna, nakryta ostrosłupowym dachem o podstawie ośmiokąta.

      Od północy do nawy przylegała zakrystia, a od południa niska kruchta, mieszcząca wejście boczne, wzniesiona w konstrukcji ryglowej. Wnętrze kościoła, jednoprzestrzenne, nakryte było płaskim stropem deskowym, pokrytym malowidłami. Zasadnicze elementy wyposażenia tamtego wnętrza, takie jak ołtarze, ambona i chrzcielnica, istnieją do dziś.

      Z biegiem czasu świątynia stawała się zbyt mała dla powiększającej się liczby mieszkańców, rozwijającego się wówczas Starego Targu. W 1905 roku, wobec pogarszającego się jej stanu technicznego, podjęto decyzję o przebudowie świątyni. Rozebrano cały budynek, z wyjątkiem wieży, z której zdjęto jedynie dach.

      Podczas prac rozbiórkowych pod posadzką kościoła, w pobliżu ołtarza przypadkowo natrafiono na kilka przedmiotów srebrnych, ukrytych tam przed wojskami szwedzkimi podczas potopu.

      11 maja 1905 roku położono kamień węgielny pod budowę nowego kościoła, a 6 sierpnia 1906 roku odbyła się uroczystość konsekracji ukończonej już, okazałej budowli, która w niezmienionej formie istnieje do dnia dzisiejszego. Nowy kościół wzniesiono na planie krzyża greckiego, nadając mu cechy neogotyckie i manieryzmu niderlandzkiego, nawiązujące do form poprzedniego kościoła. Dobudowano go w miejscu dawnej, mniejszej budowli, do istniejącej gotyckiej wieży, na której po rozebraniu ostrosłupowego dachu umieszczono ośmioboczny cebulasty hełm, kryty miedzianą blachą.

      Od połowy XIX wieku, wieś zaczęła przybierać charakter małego miasteczka. Oprócz kościoła istniała tu już od 1887 roku poczta ze stacją telefoniczną, bank i dwuklasowa szkoła katolicka, a wśród zabudowy kilka domów o charakterze reprezentacyjnym. Główna ulica była brukowana. W tym czasie miejscowość liczyła 122 domy, w czym 276 gospodarstw domowych. Zamieszkiwało ją 1052 mieszkańców, w czym 934 katolików i 99 ewangelików. Istotną sprawą jest kwestia polskości tej wsi. W 1913 roku czynna tu była "Polska Biblioteczka". Spis ludności z 1910 roku wykazał, że we wsi mieszkało w tym czasie 778 Polaków i 241 Niemców. W plebiscycie, który odbył się w lipcu 1920 roku, większość mieszkańców Starego Targu głosowała za Polską.

      W latach 1929 - 30 został wybudowany kościół ewangelicki, murowany z cegły, nakryty masywnym dwuspadowym dachem, z dominującą, ośmioboczną wieżą. Kościół ten istniał do 1945 roku.

      W 1929 otwarto w Starym Targu polską szkołę. Pierwszym nauczycielem był Antoni Sarnowski, a następnie Franciszek Jujka, znakomity pedagog i żarliwy patriota - obecnie patron Szkoły Podstawowej w Starym Targu. Do 1939 r. istniały tu dwie szkoły. W okresie międzywojennym, obok wymienionych budowli we wsi znajdowały się dwie plebanie, 3 cmentarze; katolicki, ewangelicki i żydowski, kilka sklepów kolonialnych, 2 zajazdy, stacja benzynowa, dom kultury, dom opieki społecznej, dwa młyny, wiatrak i młyn o napędzie elektrycznym, 3 kuźnie, 2 piekarnie i 2 domy podcieniowe. Niektóre z tych budowli, o częściowo zmienionym wyglądzie, a niekiedy funkcji, przetrwały do dzisiejszych czasów.